Оккупационный режим в г.Витебске в период ВОВ

Готовые курсовые работы.
Готовые курсовые работы.

Оккупационный режим в г.Витебске в период Великой Отечественной войны (Акупацыйны рэжым у г.Віцебску ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны). Готовая курсовая работа. Скачать бесплатно.

Объем работы: 34 стр.; Год: 2011; Страна: Республика Беларусь.

УВОДЗІНЫ

У аснову палітыкі берлінскага кіраўніцтва ў адносінах да насельніцтва акупіраваных тэрыторый была пакладзена расавая ідэя, якая была распрацавана французам Жозефам Габінам у сярэдзіне XIX ст. Згодна з гэтай тэорыяй, арыйцы аб’яўляліся вышэйшай біялагічнай расай, якая павінна была стаць дамінуючай ва ўсім свеце. Гэта ідэя была ўзята на ўзбраенне А. Гітлерам і эфектыўна эксплуатавалася лідэрамі нацысцкай Германіі ва ўнутранай і знешняй палітыцы, стала стрыжнем захопніцкіх планаў Трэцяга рэйха. Вялікая ўвага надавалася выхаванню будучых «гаспадароў свету».
Ідэалагічнай асновай гэтай палітыкі з’яўлялася чалавека-ненавісніцкая тэорыя нацыстаў аб «расавай перавазе» нямецкай нацыі над іншымі народамі, неабходнасці пашырэння «жыццёвай прасторы» для немцаў, «права» на сусветнае панаванне Трэцяга рэйха. Згодна з генеральным планам «Ост», германскія захопнікі планавалі пакінуць на Беларусі да 25 % мясцовага насельніцтва для анямечвання і выкарыстання ў якасці працоўнай сілы. Астатнія падлягалі знішчэнню і прымусоваму высяленню. Практычныя мерапрыемствы па ўсталяванню «новага парадку» былі выкладзены ў «Інструкцыі аб асобных абласцях да дырэктывы №21» (план «Барбароса»), выдадзенай 13 сакавіка 1941 г.; ва ўказах А. Гітлера ад 25 чэрвеня 1941 г. «Аб прызначэнні камандуючых вермахта ў зноў занятых усходніх абласцях», ад 29 чэрвеня 1941 г. «Аб эканоміцы ў зноў занятых усходніх абласцях», ад 17 ліпеня 1941 г. «Аб кіраванні ў зноў занятых усходніх абласцях», «Аб паліцэйскай ахове ў зноў занятых усходніх абласцях», «Першы ўказ фюрэра аб увядзенні цывільнага кіравання ў зноў занятых усходніх абласцях» . Усе гэтыя да-кументы яскрава сведчаць аб тым, што гітлераўцы старанна і загадзя рыхгаваліся да ажыццяўлення сваей злачыннай акупацыйнай палітыкі.
Асноўныя палажэнні нацысцкага выхавання моладзі былі сфармуляваны А Гітлерам у кнізе «Майн кампф». «Наш здаровы хлопчык, — вучыў фюрэр, — павінен з малых гадоў навучыцца цярпець пабоі. Мы павінны выхоўваць нашых дзяцей так, каб яны верылі, што менавіта мы, немцы, будзем мацней за ўсіх астатніх… Галоўная мэта, стрыжань выхавання заключаецца ў тым, што гэта галоўнае з галоўных і цэнтральнае з цэнтральных праблем. Ні адзін юнак і ні адна дзяўчына не павінны пайсці са школы, не зразумеўшы да канца, якое вялікае значэнне мае пытанне аб чысціні крыві».
Захапіўшы Беларусь, акупанты ўстанавілі на яе тэрыторыі так званы «новы парадак» — рэжым крывавага тэрору, жудасных здзекаў і гвалту над насельніцтвам. Гэта быў загадзя распрацаваны, абдуманы і мэтанакіраваны план генацыду, ліквідацыі савецкага грамадства і дзяржаўнага ладу, рабавання нацыянальных багаццяў і прыродных рэсурсаў савецкай краіны.
Была вызначана структура ваенных, паліцэйскіх акупацыйных улад, канкрэтызаваны метады “кіравання” акупіраваннымі савецкімі землямі.
Вялікую цікавасць выклікае вывучэнне пытання аб акупацыі нацыстамі асобных населеных пунктаў і тэрыторый Беларусі, так як гэта дае магчымасць больш дэталёва (на канкрэтных прыкладах) даследаваць падзеі суровай рэчаіснасці часу Вялікай Айчыннай вайны.
Менавіта па гэтай прычыне тэма акупацыі фашыстамі горада Віцебска уяўляецца аўтару найбольш актуальнай.
Аб’ектам даследавання дадзенай працы з’яўляюцца развіваўшыяся ў Віцебску грамадскія працэсы, звязаныя з акупацыяй горада нямецка-фашысцкімі войскамі.
Прадметам даследавання з’яўляюцца дзеянні нацыстаў, беларускіх нацыяналістаў, вайскоўцаў, партызанаў, падпольшчыкаў, грамадзянскага насельніцтва непасрэдна звязаныя з акупацыяй горада Віцебска.
Мэта працы – на прыкладзе Віцебска ацаніць наступствы акупацыйнай палітыкі нацызму для Беларусі.
Рэалізацыя пастаўленай мэты абумовіла рашэнне наступных узаемазвязаных задач:
– даследаваць пытанні захопу Віцебска акупантамі ў рамках пачатковага этапу Вялікай Айчыннай вайны;
– выявіць і даследаваць складнікі акупацыйнага рэжыму ў Віцебску: фарміраванне адміністрацыйнага апарата; напрамкі правадзімай ў адносінах да насельніцтва палітыкі і г.д.;
– вывучыць пытанні дзейнасці віцебскага падполля, партызанскага руху ў перыяд акупацыі.
Аўтарам выкарыстаны працы Акуневіча В., Беляева А.В., Гребеня Е.А., Кавалени А.А., Туронка Ю.Б. и д.р.
У працэсе даследавання былі выкарыстаны наступныя метады: аналіз гістарычнай, статыстычнай літаратуры, абагульненне, параўнанне, мадэляванне.
Курсавая праца складаецца з наступных структурных частак: ўвядзення, асноўнай часткі (якая складаецца з трох раздзелаў), заключэння, спісу выкарыстаных крыніц.
Аб’ём працы складае – 34 лісты; выкарыстана 19 крыніц.

1. ПАЧАТАК ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ У БЕЛАРУСІ

1.1. Уваход нямецка-фашыскціх войскаў на терыторыю Беларусі

22 чэрвеня 1941 г. Германія напала на СССР і стала мэтанакіравана ажыццяўляць план «Барбароса». Да восені 1941 г. планавалася акупіраваць тэрыторыю СССР да лініі Архангельск — Астрахань. Нямецкія войскі былі разгорнуты ад Баранцавага да Чорнага мора ў адным стратэгічным эшалоне. У рэзерве сухапутнай арміі мелася 24 дывізіі.
Армія «Нарвегія» павінна была захапіць Кольскі паўвостраў з портам Мурманск. Фінская армія — наступаць на Ленінград, заняць Карэльскі перашыек.
Група армій «Поўнач» — заняць Усходнюю Прусію, рэспублікі Прыбалтыкі і Ленінград.
Група армій «Цэнтр» (4-я, 9-я, 2-я, 3-я танкавыя групы) пад камандаваннем генерал-фельдмаршала фон Бока — акупіраваць Беларусь, Смаленск, Маскву.
Група армій «Поўдзень» павінна была захапіць Украіну. Нямецкім групоўкам супрацьстаялі савецкія войскі 4 акруг: Ленінградскай, Прыбалтыйскай, Заходняй, Кіеўскай, якія налічвалі 2,9 млн чалавек, ці больш паловы ўсіх узброеных сіл СССР. У іх склад уваходзіла 170 дывізій (стралко-вых, кавалерыйскіх, танкавых, механізаваных) і 2 стралковыя брыгады. Нагадаем, што ў першым эшалоне армій прыкрыцця было ўсяго 56 дывізій і 2 брыгады, якія знаходзіліся ў 10—50 км ад дзяржаўнай мяжы. Дывізіі другога эшалона знаходзіліся да 100 км ад мяжы, а злучэнні рэзерву — у 150—400 км. Войскам ставілася задача спыніць ворага і магутнымі контрударамі адкінуць іх за межы савецкай тэрыторыі. Па колькасці баявой тэхнікі, асабліва танкаў і самалётаў, Чырвоная Армія не ўступала ворагу .
Вераломнае нападзенне адбылося ў 4 гадзіны раніцы. Яно пачалося з масіраванай бамбардзіроўкі варожай авіяцыяй савецкіх войск, якія размяшчаліся ў лагерах і зімніх кватэрах. Удары наносіліся па штабах і вузлах сувязі, чыгуначных камунікацыях, мастах, танкавых і артылерыйскіх парках, аэрадромах і мірных гарадах. Толькі 22 чэрвеня германская авіяцыя разбамбіла 66 аэрадромаў і знішчыла на зямлі і ў паветры 1200 самалётаў. Прарваўшы абарону Чырвонай Арміі ў раёнах Брэста і Сувалак, варожыя войскі пачалі хутка рухацца на ўсход.
Толькі праз 3 гадзіны пасля пачатку вайны, савецкае камандаванне накіравала ў войскі Дырэктыву № 2, якая патрабавала:
«1. Войскам усімі сіламі і сродкамі абрушыцца на варожыя сілы і знішчыць іх у раёнах, дзе яны парушылі савецкую мяжу. Да асаблівага распараджэння наземнымі войскамі мяжу не пераходзіць.
2. Авіяцыі разведкі і баявой устанавіць месцы канцэнтрацыі авіяцыі ворага і групоўку яго наземных войск. Магутнымі ўдарамі бамбардзіровачнай і штурмавой авіяцыі знішчыць авіяцыю на аэрадромах ворага і разбамбіць асноўныя групоўкі яго наземных войск. Удары авіяцыі наносіць на глыбіню германскай тэррыторыі да 100—150 км, разбамбіць Кёнігсберг і Мемель. На тэрыторыю Фінляндыі і Румыніі да асобых указанняў налётаў не рабіць».
Як вынікае з тэксту дырэктывы, вярхоўнае камандаванне не валодала рэальным становішчам, недаацэньвала магчымасці Германіі і пераацэньвала ўласныя.
Толькі ў поўдзень 22 чэрвеня ўрад СССР абвясціў, што Германія напала на СССР і заклікаў народ падняцца на Вялікую Айчынную вайну.
Вечарам 22 чэрвеня камандаванне Чырвонай Арміі аддало Дырэктыву № 3, якая патрабавала ад савецкіх войск разграміць ворага і выйсці на варожую тэрыторыю ў раён Сувалак і Любліна. Выконваючы дырэктыву, былі нанесе-ны контрудары ў раёнах Луцка, Броды, Роўна, Дубна, Слуцка, Гродна, Беластока, Шаўляя, Даўгаўпілса. Аднак спыніць адборныя германскія арміі яны не змаглі, хоць замарудзілі іх рух.
Летам — восенню 1941 г. баявыя дзеянні на савецка-германскім фронце былі неспрыяльнымі для СССР. Чырвоная Армія вяла кровапралітныя абарончыя баі ад Баранцава да Чорнага мора. Да 10 ліпеня германскія арміі змаглі прасунуцца наперад на 350—600 км углыб савецкай тэрыторыі. Былі акупіраваны Літва, Латвія, паўднёвая частка Эстоніі, палова Беларусі, болыная частка Правабярэжнай Украіны, Малдавія.
Найбольш імкліва наступала група армій «Цэнтр» пад камандаваннем фельдмаршала Ф. фон Бока. Менавіта ў накірунку Брэст — Мінск — Смаленск — Масква вермахт наносіў галоўны ўдар. I хоць механізаваныя карпусы Заходняга фронту 23—25 чэрвеня нанеслі немцам контрудар у раёне Гродна і некалькі затрымалі іх рух, але істотных ваенна-аператыўных вынікаў ён не прынёс. Вораг працягваў наступаць, прытрымліваючыся тактыкі акружэння часцей Чырвонай Арміі. У вялізным катле на захад ад Мінска апынулася больш за 330 тыс. чырвонаармейцаў, якія прадаўжалі ўпарта весці баі, скаваўшы 25 варожых дывізій.
Становішча на тэрыторыі Беларусі ў час абарончых баёў складвалася даволі няпростае. Былі парушаны вузлы сувязі і транспарту, па дарогах рухаліся тысячы бежанцаў і калоны адступаючых воінаў Чырвонай Арміі. Сярэднесутачная колькасць беззваротных і санітарных страт савецкіх войск на беларускай зямлі ў перыяд з 22 чэрвеня да 9 ліпеня 1941 г. складала да 23 210 чалавек . Цяжкае становішча склалася на іншых франтах.
Нямецкія арміі да 10 ліпеня прасунуліся на заходнім і напрамку на глыбіню да 450—600 км, захапілі амаль усю Беларусь, значную тэрыторыю Украіны і Прыбалтыйскіх рэспублік.
Да верасня 1941 г. уся тэрыторыя Беларусі, нягледзячы на мужнасць і самаадданасць байцоў і камандзіраў Чырвонай Арміі, патрыётаў народнага апалчэння, была акупіравана германскімі захопнікамі. Тым не менш абарончыя баі ў Беларусі палажылі пачатак зрыву германскага плана «маланкавай вайны» — немцы ў пастаўлены тэрмін не дасягнулі сваёй мэты.

1.2. Захоп фашыстамі горада Віцебска

22 чэрвеня 1941 года адразу пасля нападзення фашысцкай Германіі на СССР, Віцебскі абкам КП(б)Б правеў экстраннае паседжанне партыйных і камсамольскіх работнікаў. У горадзе была аб’яўлена мабілізацыя ў Чырвоную Армію.
3 ліпеня 1941 года ў Віцебску і па вобласці пачалась эвакуацыя вытворчых прадпрыемстваў на ўсход СССР. Было эвакуіравана 37 асноўных прадпрыестваў горада (станкабудаўнічыя заводы імя Камінтэрна і Кірава, фабрыкі ім КІМ і Клары Цэткін, фабрыка “Дзвіна” і інш).
На ўсход пайшлі 2500 вагонаў з вытворчым абсталяваннем і гатовай прадукцыей. З маемасцю прадпрыемстваў былі эвакуіраваны і працоўныя сілы.
Аднак, многім жыхарам горада не пашчасціла эвакуіравацца з горада з-за слухаў аб тым, што вайна хутка скончыцца ці па іншым прычынам. Эвакуацыя працягвалася да 9 ліпеня.
З 5 ліпеня абрончыя баі вялісь у прылеглых да горада раёнах. У іх прымалі ўдзел часці 22-й, 20-й і 19-й армій Заходняга фронту. Акрамя таго, 5-6 ліпеня ў горадзе было сфарміравана народнае апалчэнне з дзвюх тысяч чалавек, арганізаваны дружыны супрацьпаветранай абароны.
З 5 па 9 ліпеня 153-я стралковая дывізія, пад камандваннем палкоўніка Гагена, трымала абарону ў раёне в.Гняздзілавічы, возера Сара, в.Ліпна, в.Парнева, в.Машканы, в.Аляксандрава. У дзень салдаты дывізіі адбівалі па некалькі нямецкіх нападкаў, не раз перходзіўшы ў наступленне. Раніцай 11 ліпеня дывізія была вымушана адступіць за раку Лучоса.
Для таго каб стрымаць ворага на Віцебскім напрамку савецкім камандваннем было прынята рашэнне здзейсніць контрудар па нямецкім танкавым часцям у напрамку Сянна (а затым у бок Лепеля).
Для выканання гэтага задання былі выдзелены пяты і сёмы механіхзаваныя карпусы ў саставе 20-й арміі (пад камандваннем генерала П.А. Курачкіна).
Усяго ў савецкіх танкавых часцях двух механіхзаваных карпусоў было каля 1500 танкаў. Многія з танкаў былі старых выпускаў (БТ-7 і Т-26), аднак былі і сучасныя на той момант сярэднія танкі Т-34 і цяжкія КВ-1. Ім супрацьстаялі злучэнні 39-га і 47-га нямецкіх матарызаваных карпусоў 3-й танкавай группоўкі (пад камандваннем генерала Германа Гота), якія налічвалі больш за 1000 танкаў.
Савецкае контрнаступленне пачалося 6 ліпеня. У бой з абедзвюх бакоў выйшла не менш за 1500 танкаў, тым самым, зрабіўшы яго адным з буйнейшых танкавых сражэннеў за ўсю гісторыю чалавецтва.
Наступленне, з вылікай колькасцю загінуўшых, працягвалася 7 і 8 ліпеня. Аднак, к вечару 8 ліпеня становішча пачало пагаршацца, так як гітлераўцы ўзмацнялі націск. Нямецкім танкавым дывізіям дапамагала авіяцыя. Найбольш цяжкія баі вяліся на рубяжы ракі Чарнагасцінец, і ў раёне Сянно.
Натыкнуўшыся на аборону Чырвонай Арміі на паўдневым захадзе Віцебска, нямецкім камандваннем было прынята рашэнне фарсіраваць Заходнюю Дзвіну ў раёне Улы, што дазволіла б падыйсці да горада па правым беразе ракі, а пасля заняць яго, зайшоўшы с захаду. Фарсіраванне было праведзена 8 ліпеня. Пры гэтым савецкія войскі аказалі вялікае супраціўленне.
9 ліпеня варожыя злучэнні з баямі прасоўваліся да горада, к вечару захапіўшы яго заходняю частку і чыгуначны мост праз Заходнюю Дзвіну. Гэта частка Віцебска ужо была ў вогнішчы – адступаўшыя савецкія войскі, мажліва, прымянілі “тактику выжженной земли». 19-я армія, якой было даручана абараняць горад, спазнялася. 9 ліпеня яе часці толькі пачалі выгружацца бліз Рудні і Лёзна. Ворага ў горадзе сустрэлі толькі народнае апалчэнне і злучэнні 50-й стралковай дывізіі, якіх відавочна было недастаткова. У ноч на 10 ліпеня нямецкія часці перайшлі праз Заходнюю Дзвіну ў раёне Мазурына, занялі веску Уланавічы, і пачалі акупіраваць усходнюю частку горада.
10 ліпеня 220-я мотастралковая дывізія (пад камандваннем генерал-маёра Н.Г. Харужэнкі), па загаду камандуючага 19-й арміяй генерал-лейтэнанта І.С.Конева (знаходзіўшагася, ва ўсходняй частцы горада), папыталась адбіць город у ворага. Але прынятыя меры былі няўдалымі.
9-10 ліпеня савецкія злучэнні вялі абарончыя баі, паступова адыходзячы. Так скончылася контрнаступленне. Город быў зданы. Савецкія часці значна пацярпелі ў гэтых баях, страты склалі каля 60 % у людзях і тэхніцы .
Контрудар быў прызнаны няўдалым для савецкага боку. Пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны савецкімі ўладамі працяглы звесткі аб няўдалых баях пад Віцебскам змаўчваліся. Аднак, сваю ролю ў гісторыі пачатковага этапу вайны контрнаступленне адыграла, стрымаўшы ворага і значна “потрепав” яго танкавыя злучэнні.
У бітве пад Сянно прымаў удзел старэйшы сын Іосіфа Сталіна Якаў Джугашвілі. За што ен быў прадстаўлены к узнагародзе, але ужо 16 ліпеня папаў ў нямецкі палон пад Лёзна.
Такім чынам, нягледзячы на актыўнае супраціуленне народнага апалчэння і злучэннеў Чырвонай Арміі захопнікам, апошнія захапілі Віцебск. З 11 ліпеня 1941 года пачаўся цяжкі перыяд акупацыі, які скончыўся толькі 26 чэрвеня 1944 года.

2. ВІЦЕБСК У ПЕРЫЯД АКУПАЦЫІ

2.1. Усталяване у Віцебску акупацыйнага рэжыму. Фарміраванне фашысцкага адміністрацыйнага апарату.

З моманту увахода фашысцкіх войскаў і да 26 чэрвеня 1944 года Віцебск знаходзіўся ў складзе тылавога раёну групы армій “Цэнтр”, дзе ўлада была сканцэнтравана ў руках ваеннага кіраўніцтва, а выканаўчымі органамі былі палявыя і падначаленыя ім мясцовыя камендатуры. Для горада Віцебска і вобласці наступіў 1100-дзённы перыяд цяжкай фашысцкай няволі.
У горадзе знаходзіўся штаб 59-га армейскага корпуса, Віцебск быў напоўнены фашысцкімі карнымі органамі.У ім былі сканцэнтраваны вялікія сілы жандармерыі, войск СС, ахоўнай паліцыі, а таксама штурмавыя атрады, актыўна дзейнічала мясцовая паліцыя. Па прычыне таго, што Віцебск быў стратэгічна важным пунктам, у якім былі сканцэнтраваны буйныя ваенныя сілы ворага, гітлераўцам неабходна было мець шэраг прамысловых прадпрыемстваў і працоўную сілу з ліку мясцовага насельніцтвадля іх абслугоўвання.
Таму ў дапамогу ваеннай камендатуры быў створаны дапаможны адміністрацыйны апарат ў выглядзе Віцебскай гараской управы, якую з самага пачатку узначльваў У. Родзька (бургамістр, які быў таксама беларускім націяналістам і агентам абвера).
Віцебская гарадская ўправа знаходзілася пад кантролем палявой і мясцовай камендатур, яна не магла быць органам самакіравання ва ўмовах акупацыйнага рэжыму, хоць менавіта так сцвяржала фашысцкая прапаганда, бо ўся яе дзейнасць была накіравана на забеспячэнне патрэб у першую чаргу нямецка-фашысцкіх войск.
Так, пад кіраўніцтвам управы ў першыя месяцы акупацыі, у адпаведнасці з планамі германскага камандвання па эканамічнаму выкарыстанню акупаваных тэрыторый, былі здзейснены загады па аднаўленню некаторых буйных прадпрыемстваў цяжкай прамысловасці і энергетычнага комплексу.
Адной з галоўных задач, якія ставіліся перад мясцовай адміністрацыяй, быў таксама кантроль і ўлік насельніцтва, якое кіраўніцтва трэцяга рэйху планавала выкарыстоўваць у якасці працоўнай сілы. Да вайны ў Віцебску жыло 180 тысяч чалавек, а ў жніўні 1942 г. колькасць насельніцтва зменшылася да 33 508 чалавек. Рэзкае змяншэнне колькасці жыхароў было выклікана кампаніяй па іх прымусоваму ўгону у Германію. Усяго ж за гады акупацыі ў Віцебску гітлераўцы знішчылі 62 тысячы мірных грамадзян і 76 тысяч ваеннапалонных.
Мясцовае насельніцтва апынулася ў дрэнным становішчы, бо фактычна было на мяжы харчовага і таварнага голаду. Адразу пасля пачатку акупацыі і на працягу ўсяго перыяду выдача харчовых прадуктаў ажыццяўлялася гарадской управай па картках, якія падзяляліся на 2 віды: для рабочых і служачых і для утрыманцаў, да якіх адносілі хлопчыкаў да 14 гадоў, дзяўчынак да 16 гадоў, мужчын пасля 60 і жанчын пасля 55 гадоў. Карткі на ўсю сям’ю атрымліваў працаўнік, таму для бессямейных інвалідаў складаліся асобныя спісы; забеспячэнне непрацуючых было абмежаванымі ажыццяўлялася ў апошнюю чаргу .
У далейшым насельніцтва было падзелена на 3 групы: працаўнікі; члены іх сем’яў; беспрацоўныя і інваліды. Першая група атрымлівала хлебна-харчовыя і сталовыя карткі, другая – толькі хлебна-харчовыя, а трэцяя група наогул забяспечвалася ў апошнюю чаргу і ў залежнасці ад запасаў. Нормы харчавання былі недастатковыя, а з цягам часу яны ўсё больш і больш змяншаліся. У выніку, з-за адсутнасці прадуктаў была закрыта сталоўка, дзе раней па спецыяльных картках маглі раней харчавацца рабочыя. Сістэма забеспячэння па картках была дзейсным інструментам па прыцягненню насельніцтва да працы і кантролю за яе выкананнем. Здабыць прадукты без карткі было практычна немагчыма, бо, нагледзячы на дазвол уладамі прыватнага гандлю, сяляне амаль не вывозілі сваю прадукцыю ў горад. Таму мясцовым жыхарам прыходзілася ісці на прымусовае супрацоўніцтва з фашыстамі і ўладкоўвацца на працу, знаходзячыся пад пастаяннай пагрозай пазбаўлення за нязначны промах сродкаў да існавання.
Вельмі цяжкім было і становішча з прамысловымі таварамі. Нягледзячы на частковае аднаўленне ў Віцебску працы некаторых прадпрыемстваў і дазвол прыватнага прадпрымальніцтва, гараджане адчувалі вялікую патрэбу ў прадметах першай неабходнасці. Працаўнікі атрымлівалі спецыяльныя карткі для набыцця некаторых тавараў, бо цэны на рынку былі высокія, і на зарплату было немагчыма набыць нават самае неабходнае.
Акрамя таго, насельніцтва было абкладзена вялікай колькасцю падаткаў і збораў, з якіх фарміраваўся бюджэт Віцебскай гарадской управы. Напрыклад, 24.09.1941 года бургамістр У. Родзька падпісаў праекты па падаткаабкладанню, якія былі распрацаваны на аснове спецыяльнага распараджэння палявой камендатуры. З гэтага часу уводзіліся падаткі з будынкаў, пазямельны, гадлёва-прамысловы, падаходны, з жывёлы, акцызы на прадукты шырокага спажывання, зборы за права гандлю на базары, за медыцынскій агляд і дазвол на продаж прадуктаў харчавання, за ўстаноўку нумароў, за выдачу пашпартоў і іх прыпіску і іншае.
Са студзеня 1942 года насельніцтва ва ўзросце ад 18 да 60 гадоў абавязана было плаціць таксама падушны падатак, які ў розныя перыяды складаў ад 30 да 120 рублёў на год. Найбольш цярпелі ў гэтых цяжкіх умовах тыя, хто не меў магчымасці працаваць—пенсіянеры, інваліды, якіх у студзені 1942 года налічвалася каля 6 тысяч чалавек .
У першы перыяд акупацыі з прапагандысцкімі мэтамі, каб стварыць у вачах мясцовага насельніцтва прыхільны вобраз новай улады, у складзе гаруправы быў створаны аддзел сацыяльнага забеспячэння, які ўзяў на сябе клопаты аб гэтай катэгорыі грамадзян. Аддзел плаціў пенсіі, аднаразовую дапамогу, раздаваў хлебныя і харчовыя карткі, прадукты, уладкоўваў сваіх падапечных на працу. Але гэтая дапамога была вельмі сціплай і аказвалася толькі невялікай частцы пенсіянераў: у студзені 1942 г. пенсію памерам ад 30 да 300 руб. (3—30 марак) атрымлівалі толькі 205 чалавек, а ў далейшым пастаянныя выплаты пенсій спецыяльным указам камандуючага тылам групы армій “Цэнтр” наогул былі забаронены, дазвалялася толькі выдаваць аднаразовую грашовую дапамогу па 50—60 руб. (5—6 марак). Германскае камандаванне не жадала выдаткоўваць сродкі на ўтрыманне непрацаздольнага насельніцтва. Пры гэтым грошы на сацыяльныя патрэбы паступалі ад жыхароў акупіраванага горада ў выглядзе спецыяльнага 4%-нага падатку з зарплаты, які пачаў збірацца са студзеня 1942 г .
Асаблівую цікавасць выклікаюць адносіны акупантаў да медыцынскага абслугоўваннямясцовага насельніцтва. Маючы на мэце прадухіленне эпідэмій інфекцыйных захворванняў у сваім тыле, нямецкае камандванне надавала пытанням аховы здаро’я вялікую ўвагу. Пры Віцебскай гарадской управе быў створаны аддзел аховы здароў’я, у гораддзе мелася 4 бальніцы, паліклініка, 4 амбулаторыі, 2 аптэкі. За кастрычнік-снежань 1941 года ўсе гэтыя ўстановы абслужылі 51 960 чалавек, аптэкі выдалі лекаў па 31 731 рэцэпту, а выдаткі на ахову здароў’я, па сцверджанні акупацыйнай прэсы, склалі 1 млн. руб. Лячэбныя ўстановы ў першую чаргу забяспечваліся харчаваннем ад палявой камендатуры, харчовага аддзела гаруправы і ўласнай прысядзібнай гаспадаркі; камердатура таксама забяспечвала бальніцы і амбулаторыі лекамі і медыкаментамі. У медыцынскіх установах Віцебска абслугоўваліся гараджане і сельскія жыхары, праводзілася ўсеагульная вакцынацыя і санапрацоўка насельніцтва; тут жа праводзіўся агляд людзей, што выязджалі на прымусовую працу ў Германію. Але існавала і шмат праблем: не хапала медыкаментаў, бялізны, нават звычайнай солі для лабараторных даследванняў, з-за адсутнасці электрычнасці нярэдка прастойваў рэнтгенкабінет. Медперсанал атрымліваў маленькі заробак. Камендатура пастаянна патрабавала ад грамадзянскіх медыцынскіх устаноў скарачэння заказаў на лекі і больш эканомнага іх выкарыстання. Нельга забываць, што клопат пра здароў’е насельніцтва з боку акупантаў тлумачыўся прагматычна: неабходнасцю мець здаровую працоўную сілу, прыдатную да эксплуатацыі, а таксама страхам эпідэмій у тыле.
Акрамя эканамічных і сацыяльных пытанняў,акупацыйныя ўлады надавалі вялікую ўвагу сферы культуры, выкарыстоўвалі яе ў прапагандысцкіх мэтах. Ужо с першых дзен стварэння гаруправы пры ей дзейнічалі аддзелы культурных устаноў і інфармацыі, якія пазней былі аб’яднаны ў аддзел асветы і прапаганды. У асобны аддзел выдавецтва былі выдзелены рэдакцыя газеты “ Віцебскія ведамасці” і друкарня гарадской управы, яго ўзначаліў сын намесніка бургамістра Л. Г. Брандта Аляксандр Брандт. Прэса, лістоўкі і радые былі асноўнымі сродкамі фашысцкай прапаганды. У Віцебску з 2 жніўня да 3 снежня 1941 года з перыядычнасцю 2 – 3 разы на тыдзень выдавалася газета “Віцебскія ведамасці”, а з 7 снежня 1941 года да 18 чэрвеня 1944 года – “Новы шлях”. Са старонак гэтых газет праводзілася актыўная прафашысцкая прапаганда, якая спрабавала падаць “новы парадак” як вялікае шчасце, прынесенае нямецкай арміяй “вызваліцельніцай” прыгнечанаму бальшавікамі народу Беларусі; акрамя таго, гэтыя выданні мелі відавочную антысеміцкую накіраванасць.
У пачатку вайны з Віцебска не паспелі эвакуіраваць усе музейныя каштоўнасці, архіўныя дакументы і кнігі, музеі і бібліятэкі горада былі разрабаваны. Восенню 1941 г. гарадская управа занялася гэтым пытаннем і патрабавала ад насельніцтва вярнуць украдзеныя музейныя экспанаты і музейныя кнігі. Аднак музеі ў перыяд акупацыі так і не былі адкрыты, а іх найбольш каштоўныя экспанаты апынуліся ў Германіі. Вельмі пацярпеў архіў: з-за пашкоджанняў даху будынка дакументы заліваліся вадой і прыходзілі у непрыгоднасць. Для патрэб працаўнікоў управы з мэтай выкарыстання ў далейшым для выкладання у школах была створана спецыяльная бібліятэка, дзе ў ліпені 1942 года налічвалася 8736 кніг. Выданні зведалі цэнзуру: з іх было выкраслена ўсё, што магло нагадаць пра савецкі перыяд. Карыстанне бібліятэкай было платнае, а доступ у яе абмежаваны – у асноўным для працаўнікоў гарадской управы. Перад наступленнем савецкіх войск у час ваенных дзеянняў установы культуры Віцебска былі поўнасцю знішчаны нямецка-фашысцкімі акупантамі .
Такім чынам, перыяд акупацыі стаў для насельніцтва Віцебска найцяжэйшым выпрабаваннем. Гітлераўцы максімальна імкнуліся выкарыстаць эканамічныя, сыравінныя і людскія рэсурсы заваяваных тэрыторый, вымушаючы насельніцтва клапаціцца аб уласным выжыванні.
Для падтрымкі парадку і з мэтай прапаганды была арганізавана Віцебская гарадская ўправа, якая імітавала самакіраванне, але рэальна з’яўлялася саўдзельніцай фашыстаў у эксплуатацыі і рабаванні горада і яго жыхароў. Насельніцтва было пазбаўлена элементарных выгод (газа, вады, электрычнасці), апынулася на мяжы харчовага і таварнага голада, выкарыстоўвалася на прымусовай працы. Нямецкая прапаганда падавала некаторыя мерапрыемствы новай улады (напрыклад, у сферы медыцынскага абслугоўвання, уласнага прадпрымальніцтва, культуры) як “клопат” пра беларусаў, вызваленых ад ланцугоў бальшавізму. На самой справе гэтыя мерапрыемствы тлумачацца імкненнем германскага камандавання зняць з сябе турботы пра насельніцтва акупіраваных тэрыторый і забяспечыць санітарны парадак у тыле сваёй арміі, а таксама больш эфектыўна ажыццяўляць эксплуатацыю і выкарыстанне акупіраванай зоны.

2.2. Халакост

Устанаўленне новага парадку гітлераўцы пачалі з знішчэння яўрэйскага насельніцтва.
Вось крывавая хроніка першых тыдняў акупацыі. З паказанняў, дадзеных В. Арловай 27 Верасня 1944: «З першых жа дзён фашысты арганізавалі аблавы на яўрэяў. У раёне Пяскаваціка на працягу трох дзён выраблялі расстрэлы на яўрэйскіх могілках ».
17 ліпеня па загаду нямецкага камандавання на сценах дамоў былі расклееныя аб’явы, у якіх гаварылася аб тым, што ўсе яўрэі павінны зарэгістравацца да 20 ліпеня, а хто не зарэгіструецца, будзе расстраляны. Кожны яўрэй павінен прышыць да сваёй вопратцы на грудзях з правага боку і ззаду на спіне круг з жоўтай тканіны дыяметрам 10 см.
20 ліпеня немцы загадалі ўсім мужчынам ад 15 да 50 гадоў сабрацца ў былым садзе імя Леніна. Тут іх сталі зьбіваць, пасьля выбралі з кожнага шэрагу па 30 чалавек і расстралялі за тое, што не ўсе выканалі загад прыйсці з нашытымі на вопратцы жоўтымі знакамі.
24 ліпеня гітлераўцы сабралі каля 300 маладых мужчын нібыта для расчысткі тэрыторыі горада ад завалаў. Іх пагналі ў бок яўрэйскіх могілкаў на Уланавічскую гару. Нічога не падазравалыя людзі з рыдлёўкамі і венікамі, ахоўныя некалькімі салдатамі, падпарадкаваліся загаду. Па сведчанні відавочцаў, на Улановічскай гары ім загадалі вырыць яму, і тут жа расстралялі.
Праз пару дзён па горадзе былі расклееныя паведамленні нямецкага камандавання, з якіх жыхары горада даведаліся, што 300 яўрэяў былі расстраляныя за падпал горада пад час ўступлення ў яго немцаў.
25 ліпеня фашысты загадалі ўсім яўрэям перасяліцца на правы бераг Заходняй Дзвіны да будынка былога Клуба металістаў. З сабой было дазволена браць толькі ручную паклажу. Тэрмін перасялення вызначаўся да 27 ліпеня. Пераправа яўрэяў праз раку была задумана фашыстамі як чарговая расправа над мірным насельніцтвам.
Па аповядах былой вязніцы віцебскага гета П. Фрумсон, ужо да 11 гадзін раніцы 25 ліпеня на беразе Заходняй Дзвіны, у раёне Успенскай горкі, сабралася некалькі тысяч яўрэяў. Немцы хадзілі сярод тых, хто сабраўся, выбіралі маладых дзяўчат, адводзілі іх і гвалцілі. Салдаты адбіралі ў людзей ўпадабаныя ім рэчы. Адну пажылую жанчыну фашысты прывязалі да лодцы і цягалі па вадзе да таго часу, пакуль яна не захлынулася .
Віцебскі рабочы М. Жалязняк ў лісце да сына на фронт: апублікаваным у газеце «Камсамольская праўда», пісаў: «Немцы пасадзілі на вёслы адпетых крымінальнікаў. Гэтыя бандыты давозілі жанчын, дзяцей, старых да сярэдзіны ракі, выкідвалі іх і тапілі. Тых, хто змагаўся выратавацца, дабівалі ўдарамі вёслаў. Немцы з берага фатаграфавалі гэтую «пераправу».
Нямецкія салдаты, якія плаваюць на сваіх лодках пасярод пераправы, нібыта для таго, каб рэгуляваць рух, пераварочвалі лодкі і плыты з сядзячымі на іх людзьмі. Шматлікія, не ўмелі плаваць, асабліва пажылыя людзі і маленькія дзеці, танулі.
Іншыя салдаты забаўляліся тым, што стралялі па лодках з супрацьлеглага берага. У гэты дзень пераправы, па сведчанні відавочцаў, было патоплена ў Заходняй Дзвіне больш за 300 чалавек.
Былы бургамістр У. Родзько падчас допыту ў жніўні 1945 года паказаў: «У падборы месцы для гета і высялення габрэйскага насельніцтва з кватэр прынялі актыўны ўдзел Л.Г. Брандт, а ў расстрэле – мясцовая паліцыя, на чале якой стаялі П. Шосток і А. Тураўскі ».
Месца, адведзенае для гета, ўяўляла сабой суцэльнае каменнае пажарышча, дзе ніхто ўжо не пражываў. Яно займала тэрыторыю ў межах вуліц Камсамольскай, Набярэжнай, Іллінскага, Энгельса, Кірава. Тут вязням, сагналі ў гета, даводзілася жыць пад падстрэшкамі, у будцы з цаглін, бляхі і абгарэлых ложкаў. Тысячы туліліся ў невялікім будынку былога Клуба металістаў. Па ўспамінах былога вязня гета Х. Партнога, людзі размяшчаліся на драбінчастых клетках і пад лесвіцамі, сотні набились на гаўбцы і лоджыі, быў заняты кожны сантыметр на падлозе ў зале. Але ўсё-такі вялікая частка вязняў засталася пад адкрытым небам на беразе ракі, у дварах разбураных будынкаў.
Пасля таго, як усіх яўрэяў перасялілі ў гета, яго тэрыторыя была абнесеная дашчаным плотам і калючым дротам. Гета днём і ноччу ахоўвалася паліцаямі. Выходзіць з гета мелі права толькі тыя мужчыны, якіх ганялі пад канвоем на чарнавыя працы. Праўда, падлеткі прымудраліся па начах ўцякаць з гета, каб абмяняць што-небудзь з рэчаў на прадукты і вярнуцца назад да сваіх родных.
16 верасня 1941 г. мясцовая прафашыстоўская газета «Віцебская ведамасць» апублікавала аб”яву: «Усiм грамадзянам нежыдоўскага паходжання суровая забараняецца знаходжанне на тэрыторыi гета. Адначасова усiм жыдам забараняецца хаджэнне па няўказанай iм тэрыторыi. За парушэнне вiнаватыя будуць пакараны. Крымiнальны аддзел горада Вiцебска » .
З верасня па снежань 1941 года ў Ілаўскім (Тулаўскі) яры (на ўсходняй ускраіне горада) знішчана да 20000 яўрэяў.
Не толькі Илаўскі роў стаў вялізнай брацкай магілай для даваеннага яўрэйскага насельніцтва Віцебска. Расстрэльвалі і на тэрыторыі яўрэйскага Стара-Уланавічскіх могілак, на Улановичскай гары ў цяперашніх могілак у Мазурына. Па звестках старажылаў горада, масавыя расстрэлы вырабляліся таксама ў Духаўскім яры, у старога аэрапорта ў раёне Лучосы, а таксама ў пойме ракі Віцьбы, недалёка ад ветэрынарнага інстытута.
Галоўным катам Віцебскага гета стаў кіраўнік «Айнзацкоманды-9» доктар А. Фильберт, фігура адыёзная нават для фашыстаў. На судовым працэсе ў Заходнім Берліне яго ж калегі паказвалі: «стараннасць у гэтай дзейнасці Фильберт выяўляў не толькі па загадзе, а таксама па сваіх перакананнях. Ён клапаціўся аб тым, каб кожны яўрэй, якога схапілі, быў расстраляны. Ён не абмяжоўваўся тым, што расстрэльваў яўрэяў у рамках магчымага ў гарадах, а нават пасылаў афіцэраў і сам ездзіў прачэсваць маленькія вёскі і забіваў ўсё яўрэйскае насельніцтва … ».
Фашысты і іх падручныя паліцаі ўжывалі самыя вытанчаныя метады здзекі. Успамінае былы вязень Віцебскага гета Юрый Майсеевіч Зарэцкі: «Увечары эсэсаўцы прыйшлі ў гета, каб пацешыцца. Загадалі мужчыну і жанчыне распрануцца і прадэманстраваць ім палавы акт. Калі з гэтага нічога не выйшла, яны расстралялі абодвух і, смеючыся, пайшлі далей ».
Чорнымі днямі для віцебскіх яўрэяў стала першыя дзесяць дзён кастрычніка, калі штодня працаваў смяротны канвеер. У гэтыя дні начальнік паліцыі бяспекі і СД у сваім данясенні паведамляў, што ў Віцебскім гета паўстала вялікая небяспека эпідэмій, таму было расстраляна 3 тыс. чалавек. Гэты факт зафіксаваны ў «Акце аб злачынствах нямецка-фашысцкіх захопнікаў на тэрыторыі Віцебскага раёна»: «Дзяцей і старых кідалі ў роў і закопвалі жывымі, а потым па гэтых магіл праходзіла нямецкая грузавая машына па нескольку раз. Іх фактаў масавага расстрэлу ў гэтым рове можна прывесці наступнае: 20-25 кастрычніка 1941 года немцы прывозілі людзей на машынах, не даязджаючы 100 м да рова, групамі па 10-15 чалавек падводзілі да рова і расстрэльвалі, таксама кідалі ў яму жывых людзей, распранутых дагала, і так на працягу 3 сутак нямецкія бандыты забівалі тут савецкіх людзей, тварылі нечуваныя злачынствы … ».
Таким чынам, захапіўшы Беларусь, акупанты ўстанавілі на яе тэрыторыі так званы «новы парадак» — рэжым крывавага тэрору, жудасных здзекаў і гвалту над насельніцтвам.

2.3. Канцэнтраційныя лагеры і адпраўка насельніцтва ў Германію

У час Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі Віцебскай вобласці было 70 канцлагераў і гета, якія панеслі жыцця больш за 250 тысяч чалавек.
Трагічным месцам для дзесяткаў тысяч людзей стаў канцэнтрацыйны лагер 313 (лагер «5-ы полк»), створаны ў верасні 1941 года як лагер для ваеннапалонных Stalag 313 (Шталаг 313.). Ахоўнай дывізіі, які знаходзіўся на заходняй ўскраіне Віцебску, дзе да вайны размяшчаўся 5-й чыгуначны полк. На яго тэрыторыі знаходзіліся два канцлагера: першы – для ваеннапалонных, які дзейнічаў з пачатку акупацыі Віцебска, і другі – для грамадзянскага насельніцтва. Пазней, у канцы 1943 года, лагер стаў агульным. Гэты канцлагер – другі ў Беларусі па колькасці загінуўшых, пасля канцлагера Трасцянец пад Менскам, аднак аб ім мала вядома не толькі ў рэспубліцы, але і ў самім Віцебску.
11 ліпеня 1941 г. нямецка-фашысцкія войскі акупавалі Віцебск. Неўзабаве на тэрыторыю 5-га чыгуначнага палка ў напаўразбураныя, непрыдатныя для жылля баракі сталі прывозіць савецкіх салдат і афіцэраў, якія падчас бітвы за Віцебск і Смаленск трапілі ў палон. Вакол тэрыторыі лагера былі укапаны слупы, на іх нацягнулі калючы дрот. Сярод жыхароў горада ён неўзабаве стаў вядомы як «лагер смерці» .
Зона баракаў, дзе ўтрымліваліся палонныя, адлучалася ад агульнай тэрыторыі лагера калідорам з некалькіх шэрагаў калючага дроту. У верасні 1941 года тут знаходзілася да 40 тысяч ваеннапалонных. З сведчанняў відавочцаў вынікае, што зняволеныя ў лагеры галадалі, ад знясілення з цяжкасцю маглі перасоўвацца.
Харчаванне было наступным: 2 мерзлых гнілых клубня бульбы і паўлітра баланды з т.зв. «Касцяной мукі» (смаленая мука з перемолотых парэшткаў нямецкіх коней), 100-150 г. хлеба з адходаў збожжа, змяшанага з пілавіннем. Першы час дазвалялася дапамогу насельніцтва ў выглядзе прадуктаў. Аднак потым і гэта было забаронена.
Адміністрацыя лагера штодня высылала групы ваеннапалонных на працы ў горад. За марудлівасць нямецкія салдаты-канваіры білі палкамі і прыкладамі. Адставалі прыстрэльваюць, складалі ў штабелі па абочынах дарогі.
Судова-медыцынскае даследаванне трупаў ўсталявала, што вялікая колькасць ваеннапалонных было забіты ў лазнях. З прыкладна 150 тысяч, якія прайшлі праз «лагер смерці», больш за 100 тысяч загінулі. Астатнія былі сагнаныя ў канцлагера Чэхаславакіі і Германіі.
Першыя звесткі аб мірных жыхарах, якія трапілі ў «лагер смерці», зафіксаваныя ў лютым 1942-га года. Тады, перад днём Чырвонай Арміі, у закладнікі было ўзята больш за 2 тысяч мужчын. Для грамадзянскага насельніцтва выкарыстоўвалася заходняя частка лагера.
Улетку 1942 года на тэрыторыю 5-га палка сталі зганяць сям’і партызан з Суражскай партызанскай зоны, таксама ў якасці заложнікаў. Сваякоў партызан дапытвалі, уладкоўвалі катаванні з мэтай даведацца месцазнаходжанне партызанскіх атрадаў. Харчаванне – поліўку – рыхтавалі з гнілы бручкі, хлеба выдавалі не больш за 100 г. на чалавека.
У сакавіку-красавіку 1943 года ў канцлагер сагналі 20 тыс. мірных жыхароў з партызанскай зоны Віцебскага, Суражскага і Гарадоцкага раёнаў.
З гэтага моманту і да лютага 1944 года вязняў вывозілі на прымусовыя працы ў Нямеччыну, Польшчу. Раз у тыдзень праходзіла сартаванне для адпраўкі ў канцлагера Азарычы, Лясное, Тростинец, Слуцк і інш З тых, хто меў дачыненне да партызанаў, фармаваліся вялікія групы і адпраўляліся ў яшчэ больш страшныя лагера накшталт Асвенціма і Майданека. Таксама фашысты адбіралі ў лагеры светлавалосых дзяцей і адпраўлялі ў дзіцячыя дамы, дзе ў іх бралі кроў для параненых нямецкіх салдат.
У сакавіку 1944 года ў канцлагер сагналі ўсё пакінутае насельніцтва горада. Каля 6 тысяч чалавек у баракі не змясціліся. Яны так і жылі пад адкрытым небам. Холад, голад, вошы, тыф, кішачныя захворванні рабілі сваю справу. Паўсюль чуліся стогны і крыкі паміраючых. Без усякіх прычын людзей збівалі палкамі, труцілі сабакамі, расстрэльвалі. За дзень паміралі дзесяткі людзей. Кожны дзень да барака пад’язджаў воз, запрэжаны ваеннапалоннымі. Яны выносілі адубелыя трупы і звальваюць іх у яр. У маі 1944 года гітлераўцы правялі «разгрузку» лагеры. Каб схаваць свае злачынствы, а таксама для распаўсюджвання сярод надыходзячай Чырвонай Арміі хвароб тысячы змучаных голадам, тыфам вязняў былі вывезены ў Бешанковіцкі, Чашніцкі і Ушацкі раёны вобласці.
У Віцебску акрамя лагера «5-ы полк» меліся яшчэ шэраг канцлагераў, буйнейшымі з іх з’яюляюцца:
1) Працоўны лагер на люстраной фабрыцы. Створаны ў 1941 годзе на вуліцы Задунаўскай (цяпер праспект Фрунзе). Зняволеныя былі вымушаныя працаваць на разгрузцы вугалю, рамонце дарог, разборцы руін па 11 гадзін у дзень. Існаваў да 1944 года.
2) Лагер ў пасёлку Лучоса («архірэйская дача»). Створаны ў 1941 годзе на левым беразе Лучоса. Ўтрымліваліся, у асноўным, савецкія палітработнікі, камандзіры Чырвонай Арміі, партызаны.
3) Лагер каля чыгуначнай станцыі Крынкі, «васьмітысячнік». Знаходзіўся ля чыгуначнай станцыі Крынкі (Лёзненскі раён). У траўні 1944 года створаны з тых, хто выжыў зняволеных лагера “5-ы полк» для выкарыстання ў якасці жывога шчыта пры наступе савецкіх войскаў. Больш за 12 тысяч зняволеных знаходзіліся пад адкрытым небам. У лагер было змешчана некалькі сот тифозных хворых для заражэння тыфам салдат Чырвонай Арміі. Загінула каля 4000 чалавек, астатнія вызваленыя надыходзячымі савецкімі войскамі .
У Віцебску існавалі таксама невялікія лагера, заключаныя якіх прыцягваліся для будаўніцтва абарончых збудаванняў.
З-за недахопу працоўных у Германіі, нямецкае камандаванне вырашыла выкарыстаць у якасці працоўнай сілы беларусаў, рускіх, украінцаў. У пачатку 1942 года ў Віцебску пачалася вербавальных кампанія. Была разгорнута шырокая прапагандысцкая акцыя, якая мела поспех. Публікаваліся павабныя прапановы ў газеце “Новы шлях”, гараджанам паказвалі кінахронікі пра жыццё ў Германіі. Першапачаткова вярбоўка на працу ў Нямеччыну вялася на добраахвотнай аснове. Кожны пагадзіўся на такую працу праходзіў медагляд і паліцэйскую праверку. Сям’і работніка штомесяц выдавалася грашовая дапамога 130-150 рублёў, вяскоўцам дапамагалі ў апрацоўцы зямлі. Работнікі маглі перапісвацца з роднымі па пошце .
Дадзеных аб тым, колькі чалавек добраахвотна адправіліся ў Германію няма. Аднак, лік добраахвотнікаў было значна ніжэй неабходных немцам работнікаў. Таму, фашысты сталі гвалтоўна прымушаць насельніцтва да адпраўкі ў Германію. Рабілася гэта часта з дапамогай масавых аблаў: оцеплялись гарадскія кварталы, рынкі, вакзалы, вёскі і інш. Людзей масава захоплівалі падчас карных аперацый супраць партызан. Захопленых людзей адпраўлялі спачатку ў працоўны лагер, а затым у таварных вагонах у Нямеччыну. Многія гінулі ў шляху ад голаду, хвароб, збіванняў аховай.
Якія трапілі ў Нямеччыну рабочыя часта ўтрымоўваліся ў спецыяльных лагерах, дзе іх трымалі надгаладзь ў дрэнных умовах. Сем”і нярэдка раз”ядноўвае. Многія рабочыя паміралі ад тыфу, сухотаў, скурных і сардэчных хваробаў. Пры гэтым, рабочым плацілі, у сярэднім 60% ад платы за аналагічны праца нямецкаму працоўнаму. Змардаваны тых, хто выжыў людзей вярталі на Радзіму.
Вядома, што з 1 траўня да 1 жніўня 1942 гады з Віцебска на працу было адпраўлена 5039 чалавек. Усяго з тэрыторыі Віцебскай вобласці сагнана ў Германію некалькі дзясяткаў тысяч чалавек, з тэрыторыі Беларусі каля 400-450 тысяч .
Таким чынам, у Віцебску у перыяд акупаціі дзейнічала некалькі канцентрацыйных лагераў, наўбуйнейшым з іх быў лагер «5-ы полк» З прыкладна 150 тысяч, якія прайшлі праз «5-ы полк», больш за 100 тысяч загінулі.

3. ШЛЯХ ДА ВЫЗВАЛЕННЯ ВІЦЕБСКА

3.1.Арганізація і дзейнасць падполля ў Віцебску. Партызанскі рух на Віцебшчыне

З пачатку варожай акупацыі ў горадзе і вобласці партыйнымі і камсамольскімі органамі праводзілася вялікая работа па разгортванні падпольнай барацьбы. Пра гэта гаворыць рост сеткі падпольных арганізацый.
Толькі за 1942 г. у горадзе былі створаныя 34 новыя групы. Усяго іх стала 56. Асабліва актыўна дзейнічалі групы: Свечкіным – стадыён пасёлак, Т. А. Марудава – Першамайскі раён, В. А. Вярбіцкі – прамысловая Маркоўшчына, І. А. Бякішава – аэрадром і цагляны завод, сясцёр Журынскіх – хлебазавод. № 1, Е. А . Сакаловай і П. А. Пепеляевай – раён Пескаваціка, Б. С. Шарэнда – раён былога 5-га чыгуначнага палка, В. Н. Арлоўскага – аэрадром, І. С. Вялава – вакзал і Смаленскае шашы і іншыя.
Гэтая велізарная армія патрыётаў наносіла вельмі адчувальныя ўдары па ворагу. Але для таго каб іх дзеянні былі яшчэ больш эфектыўнымі, трэба было ўзмацніць кіраўніцтва падполлем ў горадзе. Пасылка ў віцебскае падполле доследнай і загартаванай рэвалюцыянеркі-падпольшчыцы Веры Захараўны Харужай і была спробай стварыць кіруючы цэнтр у горадзе. Група В. 3. Харужай складалася з 18 чалавек. Праз «Віцебскія вароты» яна прыбыла ў раён торфапрадпрыемства «XX год Кастрычніка», дзе знаходзілася база партызанскага атрада М. Ф. Біруліна. У групу ўваходзілі: баявая сяброўка Веры Захараўны па падпольнай рабоце ў Заходняй Беларусі, сябра КП (б) Б Соф’я Сяргееўна Панкова («Антаніна Заско»); віцяблянка-камуністка Дуся Суранава («Марыя Пятроўская») і іншыя. Ніхто з іх, за выключэннем самой Веры Харужай і Соф’і Панковай, не меў вопыту падпольнай працы. Вера Захараўна ўлічвала гэта і ўпарта ствараць калектыў, рыхтавала яго да актыўнай, самаадданай барацьбе з ворагам у складаных умовах. Яна праводзіла размовы з кожным сябрам групы ў асобнасці, вучыла канспірацыі, вынослівасці, уменню захоўваць таямніцу, перадавала свой досвед працы ў падполле. Яна дэталёва вывучала незнаёмы ёй горад па апісаннях, картах і планах. Вопыт Харужай па выхаванню калектыву падпольшчыкаў ўяўляе вялікую цікавасць. Тут асабліва ярка праявіўся педагагічны талент Веры Захараўна. Манеры паводзінаў, узаемаадносіны, вобраз думак кожнага члена групы, кожнае слова, сказанае імі – нішто не ускользает ад яе ўвагі. Яна рашуча перарывала найменшыя праявы эгаізму, павышаны тон у звароце адзін з адным, недамоўкі у гутарцы, то ёсць усё, што магло ўнесці ў калектыў разлад, крыўду, падазронасць, парушыць цеплыню і чысціню чалавечых узаемаадносін. Віцебскія падпольшчыкі аказвалі дзейсную дапамогу савецкім выведнікам .
29 і 31 сакавіка 1942 камандаванне Савецкай Арміі закінула ў горад выведвальныя групы М. М. Стаховіч («Макса») і В. А. Мядзведзева («волата») з радыёстанцыямі. Праз два тыдні ў эфір паляцелі першыя пазыўныя: «Я – Волат»! Я – Волат »! Амаль пяць месяцаў у акупаваным нямецка-фашысцкімі захопнікамі Віцебску, па Верхне-Набярэжнай, 75, працавала савецкая радыёстанцыя. У ўмоўлены дні і гадзіны на Вялікую зямлю ляцелі шыфраваныя радыёграмы, якія змяшчалі інфармацыю аб стане варожага гарнізона, паліцэйскіх мерапрыемствах у горадзе, аб перакідцы войскаў і грузаў праціўніка праз Віцебск .
Аб дыверсійнай працы віцебскіх падпольшчыкаў сведчаць шматлікія дакументы. У адным з іх, напрыклад, гаворыцца, што летам 1942 года падпольшчык Мікалай Быкаў падарваў чыгуначны эшалон на станцыі Віцебск. Але асабліва паспяхова дзейнічалі на чыгунцы дыверсійна-разведвальныя групы Н. Я. Нагібава («Смелы») і яго жонкі Т. С. Шчукінай («Сціплая»), П. С. Смірнова («Крэмній», «Медны»), Ф. К. Футравая, А. А. Гагули («Чума», «Болт»).
Вось некаторыя факты з справаздачы Віцебскага падпольнага гаркома партыі: «У кастрычніку 1942 года ў прыгарадзе Віцебска, у раёне вёсак Біцялева-Дымаўшчына, «Смелы» і «Сціплая» заклалі міну на жалезнай дарозе. У выніку крушэння быў разбіты паравоз і 22 вагона з харчаваннем і розным маёмасцю. «5 кастрычніка 1942 гады ў прыгарадзе Віцебска, на ўчастку Віцебск – Княжыцы, «Медны» з групай у тры чалавека была закладзена міна. Падарваны паравоз і дзве платформы з пяском, якія ішлі наперадзе паравоза. Рух было перапынена на 10 гадзін».
Гераічная абарона Сталінграда, асяроддзе і поўны разгром вялізнай групоўкі адборных нямецка-фашысцкіх войскаў на Волзе, наступнае паспяховае наступленне Савецкай Арміі на многіх франтах натхнілі ўсіх савецкіх людзей на новыя подзвігі ў імя перамогі над ворагам, надалі ім новыя сілы, ўсялілі веру ў хуткае вызваленне.
На тэрыторыі Віцебскай вобласці да гэтага часу ўтварылася некалькі партызанскіх краёў і зон. Лепельскай-Ушацкі зона, напрыклад, займала плошчу 3245 кіламетраў, на гэтай тэрыторыі пражывала каля 80 тысяч чалавек. Шырокую вядомасць атрымалі і іншыя партызанскія зоны – Сураскі, Полацкая, Расонскі, Сенненскага.
На 1 студзеня 1943 года ў вобласці ўжо дзейнічала 23 брыгады і шмат асобных партызанскіх атрадаў. Абапіраючыся на іх дапамогу і падтрымку, раслі і мацнелі падпольныя арганізацыі ў гарадах. Нараўне з выведкай і палітычнай прапагандай яны вялі ў шырокіх маштабах дыверсійную працу. Барацьба прыняла выключна востры і напружаны характар .
У той час, калі партызаны амаль бесперапынна змагаліся з фашысцкімі карнікамі, наносячы ворагу вялікія страты, патрыёты-падпольшчыкі Віцебска ўзмацняюць ўдары па чыгуначным вузлу, уладкоўваюць дыверсіі на аэрадроме, у рознага роду майстэрняў па рамонце танкаў, аўтамашын і матацыклаў, вядуць работу па раскладання варожых фарміраванняў.
Чэрвень 1944 года быў завяршальным этапам амаль трохгадовай барацьбы партызан і падпольшчыкаў Віцебскай вобласці з гітлераўскімі захопнікамі. Сваёй гераічнай барацьбой яны ўнеслі вялікі ўклад у справу вызвалення сваёй роднай зямлі ад нямецка-фашысцкіх акупантаў.

3.2. Вызваленне Віцебска

У пачатку 1944 года фронт знаходзіўся паблізу ад Віцебска. Войскамі Калінінскага фронту (з 1943 – 1-й Прыбалтыйскі) ужо былі вызваленыя, бліжэйшыя да Віцебска, буйныя нас. пункты: гарады Лёзна (8 кастрычніка 1943) і Гарадок (24 снежня), пасёлак Сураж (28 кастрычніка).
З сьнежня 1943 года да сакавіка 1944 сіламі 1-га Прыбалтыйскага і Заходняга франтоў было прадпрынята некалькі няўдалых спробаў вызваліць Віцебск. Найбольш значнай з іх была Віцебская наступальная аперацыя, праведзеная з 3 лютага па 13 сакавіка 1944 года. З поўначы часткі 1-га Прыбалтыйскага фронту з цяжкімі баямі прарываліся да Віцебска. Нямецкай 3. Танкавай арміі (команд. ген-п. Георг Ханс Райнхардт), якая абараняла горад, прыйшлося напружыць усе сілы, каб утрымаць іх, што ім і атрымалася. Дывізіі Заходняга фронту, надыходзілі з паўднёва-усходу, прасунуліся толькі на 4 кіламетры да Віцебска. Савецкія войскі пры гэтым панеслі вялікія страты. Нямецкія часткі таксама былі знясіленыя .
Увесну 1944 года Гітлер у «Загад фюрэра № 11» запатрабаваў зрабіць з Віцебска (і некаторых іншых беларускіх гарадоў) «крэпасць», якую здаваць катэгарычна забаранялася. У канцы сакавіка генерал пяхоты Фрыдрых Гольвитцер быў прызначаны камендантам «крэпасці Віцебск».
Савецкія франты спынілі наступ і заняліся таемнай падрыхтоўкай стратэгічнай аперацыі па вызваленні Беларусі «Баграціён».
22-23 чэрвеня 1944 пачалося правядзенне савецкімі войскамі Беларускай аперацыі («Баграціён») – адной з найбуйнейшых вайсковых аперацый у гісторыі чалавецтва. Сярод яе першых этапаў была Віцебска-Аршанская наступальная аперацыя, падчас якой быў вызвалены Віцебск .
Непасрэдна вызваленне горада было праведзена дывізіямі 43-й (А. П. Белабародаў) і 39-й (І. І. Люднікаў) савецкіх войскаў. 39-я армія атакавала немцаў з паўднёва-захаду ад горада, 43-я з паўночнага захаду. Атака 43-й Арміі была абсалютнай нечаканасцю для нямецкага камандавання. Савецкія войскі імкнуліся ўзяць Віцебск з абаронцамі яго нямецкімі дывізіямі у кола («кацёл») .
Савецкія войскі ўвайшлі ў Віцебск у ноч на 26 чэрвеня. У горадзе завязаўся бой з 206-й дывізіяй праціўніка. Сапёрная група старэйшага сяржанта Фёдара Блахіна выратавала ад падрыву адзіны мост праз Заходнюю Дзвіну. Ужо ў першай палове дня 26 чэрвеня рэшткі нямецкай дывізіі здаліся, і горад быў узяты. Яшчэ чатыры нямецкія дывізіі былі акружаныя на паўднёвы захад ад Віцебска і здаліся пасля моцнага супраціву 26-27 чэрвеня. Усяго было палоненае каля 10 (па іншай версіі – 19) тысяч нямецкіх салдат і афіцэраў, сярод іх – ваенны камендант Віцебска генерал пяхоты Ф. Гольвитцер і генерал-лейтэнант А. Хітар. Каля 20 тысяч нямецкіх салдат загінулі.
Так для горада Віцебска і вобласці скончыўся 1100-дзённы перыяд цяжкай фашысцкай няволі, жудасных выпрабаванняў і людзкіх страт.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Першапачатковай мэтай працы было на прыкладзе Віцебска ацаніць наступствы акупацыйнай палітыкі нацызму для Беларусі.
Аўтарам праведены даследаванні пытанняў захопу Віцебска акупантамі ў рамках пачатковага этапу Вялікай Айчыннай вайны; былі выяўлены і даследаванны складнікі акупацыйнага рэжыму ў Віцебску: фарміраванне адміністрацыйнага апарата; напрамкі правадзімай ў адносінах да насельніцтва палітыкі і г.д.; вывучаны пытанні дзейнасці віцебскага падполля, партызанскага руху ў перыяд акупацыі.
Ацэньваючы праведзеныя даследаванні, аўтар прыходзіць да наступных высноваў:
Захапіўшы Беларусь, акупанты ўстанавілі на яе тэрыторыі так званы «новы парадак» — рэжым крывавага тэрору, жудасных здзекаў і гвалту над насельніцтвам. Гэта быў загадзя распрацаваны, абдуманы і мэтанакіраваны план генацыду, ліквідацыі савецкага грамадства і дзяржаўнага ладу, рабавання нацыянальных багаццяў і прыродных рэсурсаў савецкай краіны.
З моманту увахода фашысцкіх войскаў і да 26 чэрвеня 1944 года Віцебск знаходзіўся ў складзе тылавога раёну групы армій “Цэнтр”, дзе ўлада была сканцэнтравана ў руках ваеннага кіраўніцтва, а выканаўчымі органамі былі палявыя і падначаленыя ім мясцовыя камендатуры.
Перыяд акупацыі стаў для насельніцтва Віцебска найцяжэйшым выпрабаваннем. Гітлераўцы максімальна імкнуліся выкарыстаць эканамічныя, сыравінныя і людскія рэсурсы заваяваных тэрыторый, вымушаючы насельніцтва клапаціцца аб уласным выжыванні.
Трагічным месцам для дзесяткаў тысяч людзей стаў канцэнтрацыйны лагер 313 (лагер «5-ы полк»), створаны ў верасні 1941 года як лагер для ваеннапалонных Stalag 313 (Шталаг 313.). З прыкладна 150 тысяч, якія прайшлі праз лагер «5-ы полк», больш за 100 тысяч загінулі.
У час Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі Віцебскай вобласці было 70 канцлагераў і гета, якія панеслі жыцця больш за 250 тысяч чалавек.
Вялікая Айчынная вайна – гэта небывалая ў гісторыі па сваіх маштабах і бязлітаснасць бітва савецкага народа супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў. У гэтай вайне Беларусь страціла кожнага трэцяга жыхара – памяць пра іх будзе жыць вечна.

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1. Александровіч, Ю. Генацыд / Ю. Александровіч // Чырвоны прамень. – 2003. – 20 мая.
2. Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941-1945: Энцыкл. – Мінск, 1990
3. Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны: Праблемы гістарыяграфіі і крыніцазнаўства: 36. ар-тыкулаў. – Мн.: Бел. навука, 1999.
4. Вялікая Айчынная вайна // Грыбко В.В. Іванск : краязнаўчы нарыс / В.В. Грыбко. – Мн., 2000. – С. 36 – 41.
5. Беляев А.В. Хозяйственно-экономическая деятельность Витебской городской управы в годы оккупации (1941 – 1944 гг.) // Гісторыя Беларусі: новае ў даследаванні і выкладанні: Матэрыялы Рэсп. навук.-практ. канф., Мінск, 27 сакавіка 1999 г.: У 2 ч. – Мн.: БДПУ імя М. Танка, 1999. – Ч.1.
6. Гребень Е.А. Межнациональные отношения в процессе вывоза жителей Беларуси на принудительные работы в Германию // Славянский мир и славянские культуры в Европе: место и значимость в развитии цивилизаций и культур (история, уроки, опыт, современность). [Материалы международной научно-теоретической конференции. Часть 1, 31 октября – 1 ноября 2002 г]. / Редкол.: Космач В.А., Яковлева Г.Н., Русецкий А.В. и др. – Витебск: Издательство ВГУ им. П.М. Машерова, 2002. – 201с.
7. Здановіч, У.В. Акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны: гістарыяграфія праблемы (1940–1980-я гг.) / У.В. Здановіч // Веснік Віцебскага дзяржаўнага універсітэта. – 2008. – №2. – С. 45–51.
8. Каваленя, А.А. Беларускі народ у Вялікай Айчыннай вайне: гераізм, трагедыя, памяць / А.А. Каваленя // Полымя. – 2006. – № 7. – С. 175–186.
9.Каваленя, А.А./Беларусь напярэдадні і ў гады другой Другой сусветнай вайны: дапаможнік/ А.А.Каваленя, І.А.Саракавік; пад рэд. А.А.Кавалені. Мінск: Беларусь, 2008. – 271с.
10. Літвін, А.М. Акупацыя Беларусі: 1941-1944: пытанні супраціву і калабарацыі / А.М. Літвін. – Мінск: Беларус. кнігазбор, 2000. – 261с.
11.Нацистская политика геноцида и «выжженной земли» в Белоруссии 1941-1944/под ред. Лобанка В.Е.//Минск. Беларусь – 1984. – 271с.
12. Немеркнущий подвиг народа: к 40-летию освобождения Белоруссии и Витебской области от немецко-фашистских захватчиков: материал в помощь лекторам, докладчикам, политинформаторам, агитаторам. – Витебск: Отдел пропаганды и агитации, 1984. – 98с.
13. Никитин М.Г. «Русские» и «белорусские» воинские формирования гитлеровских оккупантов на территории Витебщины в 1941 – 1944 годах // Война известная и неизвестная [Материалы научно-практической конференции, посвященной 50-летию освобождения Витебщины от немецко-фашистских захватчиков, 15 – 16 июня 1994 г.]. – Витебск: Витеб. обл. краев. музей, 1995. – 314с.
14. Новікаў, С.Я. Нацысцкая акупацыя Беларусі: новыя падыходы германскіх даследчыкаў / С.Я. Новікаў // Беларускі гiстарычны часопіс. – 2004. – № 1.
15. Памяць: Гісторыка-дакументальная. хроніка Віцебска: У 2-х кн. Кн. 1-я / Рэд. кал.: Г.П.Пашкоў (гал. рэд.) і інш. – Мн.: БелЭн, 2002. – 648 с.: іл.
16. Пахомов Н.И., Дорофеенко Н.И., Дорофеенко Н.В. Витебское подполье. – Мн.: Издательство «Беларусь», 1969. – 213с.
17. Преступления немецко-фашистских оккупантов в Белоруссии, 1941–1944: документы и материалы / предисл. И.П. Ховратович, Г.Н. Шевела. – Мн.: Беларусь, 1965. – 197с.
18. Раманоўскі В. Саўдзельнікі ў злачынствах. – Мінск, 1964. – 341с.
19. Туронак Ю.Б. Беларусь пад нямецкай акупацыяй / Пер. з польскай В.Ждановіч. – Мн.: Беларусь, 1993.- 240с.

Прокрутить вверх